Poncet Jean François (1714–1804), zegarmistrz, agent polityczny i działacz wolnomularski czynny w Saksonii i Polsce. Ur. 12 XII w Genewie, był synem Samuela (prawdopodobnie pochodzącego z rodziny szlacheckiej w Burgundii) i Marii z domu de Choudens. Ok. r. 1735 przybył do Drezna, gdzie niebawem uzyskał stanowisko nadwornego zegarmistrza elektora saskiego i króla polskiego, Augusta III. W Dreźnie wykonał w r. 1741 zegar na wieżę zamku elektorskiego, wyposażony w mechanizm bicia, a ponadto wypełniał zamówienia dworu i arystokracji na zegary do wnętrz pałacowych i zegarki o biżuteryjnym niemal charakterze. W Warszawie zjawił się najpewniej po wybuchu wojny siedmioletniej, razem z dworem królewskim, w r. 1756, i bawił tam przypuszczalnie do r. 1760. Na zlecenie hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego wykonał bliżej nie określone prace zegarmistrzowskie za sumę 261 dukatów (o zapłatę należności upominał się w Warszawie 10 III 1757) i dwa zegary, każdy z nich za 20 dukatów, a także zegarek kieszonkowy w kopercie zdobionej emalią za 45 dukatów. We wrześniu 1759 udał się z Warszawy na dwór bpa Adama Stanisława Grabowskiego w Lidzbarku na Warmii i wykonał dlań jakieś prace za znaczne sumy (wymieniane kwoty: 30 132, 10 000 i 252 zł pruskich). Już wcześniej Grabowski korzystał z jego usług: 8 VI 1750 płacił mu za «zegarek złoty» (451 zł pruskich), 29 X 1753 – «za zegarki» (1 740 zł pruskich), 14 XI 1754 – za nieokreślone roboty (4 501, 24 zł pruskich).

P. był czynnym działaczem masonerii, najpóźniej od r. 1759, gdy został jednym z członków reaktywowanej w Warszawie loży «Trzech Braci»; w r. n. w korespondencji z Franciszkiem Giulianim widać wyraźne wskazówki, świadczące o masońskich powiązaniach P-a i Giulianiego. Ten ostatni trudnił się sprzedawaniem w Konstantynopolu wyrobów jubilerskich i zegarmistrzowskich P-a; w r. 1760 sprzedał za 800 piastrów zegar wahadłowy, a w r. 1764 był winien P-owi 431 dukatów za towary (w tym zegar porcelanowy) i 300 écus, które pożyczył od P-a. W r. 1760 P. mianowany został tajnym radcą i zarządcą «Grünes Gewölbe».

Po śmierci Augusta III i elektora Fryderyka Chrystiana P. dzielił prawdopodobnie swój czas między Drezno a Warszawę, skoro w Dreźnie stał się jednym z najbardziej zaufanych powierników i sekretarzem elektorowej-wdowy Marii Antonii, a w Warszawie w r. 1767 w loży «Cnotliwy Sarmata» zastępował czasami nieobecnego wielkiego mistrza Alojzego Fryderyka Brühla. W latach następnych P. pełnił różne funkcje w masonerii: w r. 1769 był w loży «Trzech Braci» namiestnikiem; w tym samym roku W. Wilkoszewski wymienia C. Samuela Ponceta jako rachmistrza-budowniczego loży francuskiej «Jedność», należącej do loży «Cnotliwy Sarmata»; może jednak ta wzmianka dotyczy któregoś z synów P-a, np. Chrystiana. Nie wiadomo też, czy to P., czy jego syn był w r. 1785 archiwistą, a w r. 1788 dozorcą loży «Cnotliwy Sarmata». W r. 1768 P. wyjeżdżał do Drezna jako przedstawiciel konfederatów, «nie wiadomo, radomskich czy barskich…, Warszawę zostawił synowi» (Konopczyński), a sam, w Dreźnie, wszedł wraz z Alojzym Fryderykiem Brühlem, Janem Jerzym kawalerem de Saxe i in. do «kabały» elektorowej-wdowy Marii Antonii, współpracując z nimi nad zbliżeniem Saksonii, Francji i Austrii. Od jesieni 1768 zbliżył się doń bawiący w Dreźnie Jan Poniński; wspólnie dopuścili do «sekretu» elektorowej królewicza Karola, byłego księcia Kurlandii, wspólnie też odwiedzali konfederatów w Cieszynie w styczniu 1769. Od marca 1769 występował P. jako kierownik «sekretu» elektorowej; dowiadywał się o liczebność i stan wojsk konfederackich, upominał się o przysłanie pełnomocnika konfederatów Michała Wielhorskiego. Wpływał na decyzje elektorowej, chcąc skłonić elektora do przyjęcia zaproszenia na tron polski, a później, w imieniu dworu saskiego, ponaglał bpa Adama Krasińskiego o przyspieszenie ogłoszenia detronizacji Stanisława Augusta.

P. starał się o pożyczki pieniężne dla konfederatów, w marcu 1769 firmował zapomogę pieniężną i dostawę broni dla Teodora Wessla. W sprawach finansowych podróżował do Lipska, usiłował poprzeć zabiegi konfederatów we Francji, utrzymywał korespondencję z królewiczem Karolem, z Ponińskim, z bpem Krasińskim i in. Jesienią 1769 kółko P-a ożywiło działalność, skłaniając się raczej ku popieraniu Wessla, a eliminując pomoc dla bpa Krasińskiego. Do grona najbliższych współpracowników weszli obok Ponińskiego Jan Turno i A. F. Brühl z żoną Marianną, jako pełnomocniczką ojca (woj. kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego). Zamiarem tego ugrupowania było związanie elektora z Francją, wysłanie kawalera de Saxe jako ambasadora do Paryża, a w Polsce wpływanie na konfederatów przez zaufanego Wessla – Franciszka Wielopolskiego. Ani program, ani działalność nie rozwinęły się wobec niechęci K. Sackena, saskiego pierwszego ministra, a potem wobec kompromitacji Ponińskiego, który właśnie P-owi zawdzięczał uwolnienie z aresztu za «długi honorowe».

P. przyjmował w Dreźnie i gościł w swoim domu wysłanników konfederacji; m. in. mieszkała w jego domu od pocz. 1771 r. Genowefa Brzostowska, bawił poseł francuski na dworze saskim baron Zuckmantel i przejeżdżający przez Drezno Karol Heyking, a na wezwanie P-a zjawił się Wessel, by neutralizować działalność bpa Krasińskiego (sierpień 1769) i Brzostowskiej. W r. 1771 P. prowadził częste rozmowy z przedstawicielem konfederatów w Dreźnie, Franciszkiem Rostworowskim, i z Brzostowską, której udało się pozyskać większe zaufanie elektorowej niż to, jakim cieszył się P. Ułatwiał konfederatom zdobycie porcelany dla wezyra, wyjeżdżał do Paryża, by zorientować się w nowej sytuacji w gabinecie francuskim, a 15 III 1771 ułożył dla Marii Antonii exposé, w którym zrzekała się pośrednictwa między synem a Polską. W r. 1772, podobnie jak elektorowa, wycofał się z działalności. Jeszcze w czasie sejmu 1773–5 r. zagrożony był szantażem Wessla, który chciał zdobyć pieniądze, grożąc wydaniem korespondencji elektorowej i P-a z czasów konfederacji barskiej; w końcu 1775 r. Wessel oddał listy (zatrzymał kopie), widocznie utargowawszy jakąś rekompensatę.

P. zaangażował się w działalność konfederacką m. in. z powodu, jak sam pisał, gorliwości republikańskiej i oddaniu sprawie wolności (list do bpa Krasińskiego z 20 XI 1769, B. Czart.: rkp. 944). Wg Władysława Konopczyńskiego P. był jednym z publicystów barskich, autorem Uwag nad stanem Polski (z kwietnia 1769, B. Czart.: rkp. 944). W r. 1782 nobilitował P-a cesarz Józef II, nadając mu dobra ziemskie na terenie Galicji. Po upadku Polski P. bez reszty poświęcił się alchemii i stracił swój majątek na poszukiwania kamienia filozoficznego. Z warszawskich prac P-a znany jest tylko zegarek z repetierem w złotej kopercie z niebieską emalią, ze wskazówkami ze srebra wysadzanymi diamentami, sygnowany: «J. F. Poncet a Varsovie» (w kolekcji Luigi Pippa w Mediolanie), natomiast prace z drezdeńskiego okresu reprezentowane są licznie w zbiorach prywatnych za granicą i w zbiorach muzealnych, m. in. w Staatlicher Mathematisch-Physikalischer Salon w Dreźnie, w Museum für Kunsthandwerk w Schloss Pillnitz w Dreźnie, w Stadttisches Museum w Schloss Moritzburg w Zeitz, w Maximilian Museum w Augsburgu i w Württembergisches Landes-Museum w Stuttgarcie. W Muzeum Okręgowym w Białymstoku jest jego roboty zegar kaflowy o szkatule sześciobocznej z brązu złoconego. P. zmarł 3 VII 1804 w Loschwitz pod Dreznem.

P. miał liczną rodzinę, lecz znany jest tylko jego syn Chrystian, który wspólnie z ojcem prowadził warsztat jubilerski w Warszawie. Trzej synowie P-a byli saskimi oficerami. Nie wiadomo, czy dziećmi czy krewnymi byli Jan Karol Poncet, zarządca w dobrach Adama i Genowefy Brzostowskich na Litwie w l. 1780–2, i Franciszka Poncetówna, która poślubiła Józefa Fontanę (zob.).

Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Gritzner M., Standes-Erhebungen und Gnaden-Acte Deutscher Landesfürsten während der letzten drei Jahrhunderte, Görlitz 1881; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Balet L., Führer durch die Uhrensammlung Kgl. Württembergisches Landes-Gewerbemuseum, Stuttgart 1913 s. 91, 92; Frauberger H., N. R. Fränkel’s Uhrensammlung Frankfurt a. M., Düsseldorf 1913 s. 33, 54; Grötzsch H., Karpiński J., Dresden. Mathematisch-Physikalischer Salon, Leipzig 1978 s. 31; Katalog wystawy zabytków starożytnych we Lwowie, Lw. 1894 s. 113; Kunsthandwerk des 18. Jahrhunderts, Museum für Kunsthandwerk Dresden, Dresden [ok. 1968] s. 52; – Abeler J., Meister der Uhrmacherkunst, Neuss 1977; Baillie G. H., Watchmakers and Clockmakers of the World, Wyd. 2., London 1947; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 64–9; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; Kordek K., Mecenat artystyczny bpa Adama Stanisława Grabowskiego, „Roczn. Olsztyński” T. 11: 1975 s. 165, 169, 170, 172; Löffler F., Das alte Dresden, Dresden 1956 s. 350 (jako Anton Poncet); Lübke A., Die Uhr von der Sonnenuhr zur Atomuhr, Düsseldorf 1958 s. 288; Pippa L., Orlogi nel tempo da una raccolta, Milano 1966 s. 152; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Lw. 1909 IV; Rostworowski E., La Suisse et la Pologne au XVIII siècle, w: Echanges entre la Pologne et la Suisse du XIV au XIX siècle, Genève 1964; Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu w. XVIII, Wyd. 2., W. 1976; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1949; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Załęski S., O masonii w Polsce 1742–1822, Kr. 1889; Wilkoszewski W., Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968; – Heyking K., Wspomnienia z ostatnich lat Polski i Kurlandii, w: Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963; – „Roczn. Warsz.” T. 12: 1974 s. 322; – Katalog Tek Glinki, Cz. I: Katalog osobowy, Oprac. T. Zielińska, Bibl. Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, W. 1969 (mszp. powielany); – AGAD: Arch. Roskie, P. XV/82 (listy P-a do J. K. Branickiego); B. Czart.: rkp. 623, 941, 942, 944, 947, 3470; B. PAN w Kr.: rkp. 4392, 4413, 4414, 4438, 4440.

Działalność polityczną i masońską oprac. Maria Czeppe

Działalność zegarmistrzowską oprac. Zuzanna Prószyńska